Τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Μάνης κ. Χρυσοστόμου Γ’
Ἡ εὐρύτερη περιοχή τῆς Ἀν. Μάνης διαθέτει πολλούς ναούς. Παρακάτω παραθέτουμε ἕνα κατάλογο τῶν παλαιοτέρων ἱερῶν ναῶν μικρῶν ἤ μεγάλων, ἐνοριακῶν ἤ παρεκκλησίων ἤ κοιμητηρίων, μερικῶν σχεδόν ἐρειπωμμένων μέχρι τόν 15ο αἰῶνα.
Στήν εὐρύτερη περιοχή Γυθείου:
- Ἅγιος Δημήτριος (χωριό Πλάτανος): ναός σταυροειδής μετά τρούλου τοῦ τέλους τοῦ 11ου αἰῶνα. Οἱ τοιχογραφίες εἶναι τοῦ12ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Δροσοπηγή). Μέ τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Ἀρχαία Καρυούπολη): Κατάγραφος μέ τοιχογραφίες. Ὁ ναός χρονολογεῖται τόν 15ο αἰῶνα.
- Ἁγία Βαρβάρα (Σκουτάρι): Ναός σταυροειδής. Ἡ παλαιότερη ἁγιογραφία εἶναι τοῦ 15ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Νικόλαος (Σκαλτσοτιάνικα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅη-Γιάννης ὁ Ποταμίτης (Κοκκάλα): Εἶναι λαξευτός σέ βράχο καί ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἁγία Παρασκευή (Δημαρίστικα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Ζαχαρίας (Λάγια): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅϊ-Στράτηγος (Λάγια): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα. Εἰδικά οἱ τοιχογραφίες παρουσιάζουν παραστάσεις μέ θαύματα τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ.
- Ἅγιος Γεώργιος (Πιόντες): Ἔχει τοιχογραφίες ἀπό τόν 10ο αἰῶνα.
- Ἅγιος Φίλιππος (Κορογωνιάνικα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 10ου αἰῶνα.
*
Στήν εὐρύτερη περιοχή Οἰτύλου βρίσκονται:
- Ναός τοῦ Σωτῆρος (Οἴτυλο): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Βασίλειος (Χαριά-Μάλες): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιοι Θεόδωροι (Χαριά): Χρονολογεῖται ὁ μονοκάμαρος αὐτός ναός τόν 12ο αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Χαριά): Ναός τοῦ 12ου αἰῶνα.
- Ἅϊ-Σίδερος (Πύργος Διροῦ): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Ἰωάννης (Πύργος Διροῦ): Εἶναι μονοκάμαρος ναός τοῦ 12ου αἰῶνα.
- Ἅγιοι Θεόδωρος ἤ Ἅγ. Νίκων (Πύργος Διροῦ): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
- Ἁγία Βαρβάρα (Γλέζου Διροῦ): Ἔχει ὑπολείμματα τοιχογραφιῶν τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Νικόλαος (Γλέζου Διροῦ): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ταξιάρχες (Γλέζου Διροῦ): Εἶναι σταυροειδής ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Πέτρος (Γλέζου Διροῦ): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Νικάνδρι): Ἔχει διάκοσμο τοῦ 14ου αἰῶνα.
- Ταξιάρχης (Χαρούδα): Χρονολογεῖται τόν 11ο αἰῶνα.
- Παναγία (Τριανταφυλλιά): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιοι Ταξιάρχες (Τριανταφυλλιά): Οἱ τοιχογραφίες εἶναι τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Μονή Φανερωμένης (Δρύαλος Φραγκούλια): Ἀρκετές τοιχογραφίες εἶναι τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ταξιάρχης (Δρύαλος): Εἶναι τοῦ 12ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Θεόδωρος (Τσόπακας): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ναός κοιμητηρίου (Παλιόχωρα): Ἔχει ὑπολείμματα τοιχογραφιῶν τοῦ 10ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Βασίλειος καί Ἅγ. Ἰωάννης (Καφιόνα): Δίκλιτος ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
- Ἅγιοι Θεόδωροι (Καφιόνα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 12ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Θεόδωρος (Μπάμπακα): Εἶναι σταυροειδής ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
- Ναός Ἀσωμάτων (Κουλούμι): Ναός σταυροειδής τοῦ 12ου αἰῶνα μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου καί 14ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Μπρίκι): Μονοκάμαρος ναός μέ μαρμάρινο τέμπλο τοῦ 11ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Νικόλαος (Μπρίκι): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα.
- Ἅϊ-Λέος (Μπρίκι): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα.
- Ἁγία Βαρβάρα (Ἔρημος): Ναοί σταυροειδής τρουλαῖος μέ νάρθηκα τοῦ 12ου αἰῶνα.
- Σουλιανή (Ἔρημος): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
- Ἅγιοι Ἀνάργυροι (Μίνα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Μίνα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἀρχάγγελος Μιχαήλ (Πολεμίτας): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Νικόλαος (Πολεμίτας): Εἶναι μονοκάμαρος ναός τοῦ 14ου αἰῶνα.
- Βλαχέρνα (Μέζαπος): Σταυροειδής ναός τρουλαῖος μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Βασιλική (Ἀκρωτήριον Τηγάνι): Τοῦ 7ου αἰῶνα.
- Προφήτης Ἠλίας (Ἁγία Κυριακή). Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἀγήτρα (Ἀγία Κυριακή, Δυτικά τοῦ ἀκρωτηρίου Τηγάνι): Ναός σταυροειδής, τρουλαῖος μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Καρύνια): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Σωτήρας (Γαρδενίτσα): Δικιόνιος τρουλαῖος ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Πέτρος (Γαρδενίτσα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος (Γαρδενίτσα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 12ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Προκόπιος (Σταυρί): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 9ου αἰῶνα.
- Ἁγίου Σεργίου καί Βάκχου (Κοίτα): Ναός τρουλαῖος, τετρακιόνιος μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἀσώματος (Κοίτα): Εἶναι τοῦ 10ου αἰῶνα στό Κακό Βουνό.
- Ἅγ. Γεώργιος (Κοίτα): Μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Νικήτας (Κηπούλα): Κοιμητηριακός ναός μέ τοιχογραφίες τοῦ 10ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Φίλιππος (Ἄνω Πούλα): Ναός τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιοι Θεόδωροι (Ἄνω Πούλα): Ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Νικήτας (Καραβᾶς): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Μάμας (Καραβᾶς): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Ἀνδρέας (Κεχριάνικα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἁγία Κυριακή (Κοῦνος): Ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Κέρια): Ἔχει ἴχνη τοιχογραφιῶν τοῦ 10ου αἰῶνα, ἀλλά καί τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγ. Δημήτριος (Κέρια): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
- Ταξιάρχης (Κέρια): Ἔχει τοιχογραφίες (ὑπολείμματα) τοῦ 10ου αἰῶνα.
- Ἅγιος Γεώργιος (Κ. Μπουλαριοί): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ναός Μεταμορφώσεως (Καλόπυργος): Ἔχει τοιχο-γραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα. Εἶναι ναός τοῦ κοιμητηρίου.
- Ἅγ. Νικόλαος (Ἄνω Μπουλαριοί): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγ. Παντελεήμων (Ἄνω Μπουλαριοί): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅϊ-Στράτηγος (Ἄνω Μπουλαριοί): Ναός σταυροειδής, τρουλαῖος, μέ διάκοσμο τοῦ 12ου αἰῶνα.
- Κοιμήσεως Θεοτόκου (Οἰκισμός Πέπο): Ἔχει τοιχο-γραφίες, τό πρῶτο στρῶμα, τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ταξιάρχης ἤ Ἅϊ-Στράτηγος (Ἅλυκα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 10ου αἰῶνα.
- Ἁγία Κυριακή (Μάραθος): Ἔχει τοιχογραφίες, τό πρῶτο στρῶμα, τοῦ 13ου αἰῶνα.
- Ἅγ. Παντελεήμων (Κοτράφι): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
- Ἅγ. Κωνσταντῖνος (Τσικαλιά): Εἶναι στό κοιμητήριο δίκογχος ναός μέ τοιχογραφίες τοῦ 11ου αἰῶνα.
*
Πηγή ἀπετέλεσε τό σπουδαῖο δοκίμιο τοῦ ἀειμνήστου μεγάλου καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Νικολάου Δρανδάκη ὑπό τόν τίτλον: Σχεδίασμα Καταλόγου τῶν τοιχογραφημένων βυζαντινῶν καί μεταβυζαντινῶν ναῶν Λακωνίας (ἀνάτυπον ἐκ τῶν «Λακωνικῶν Σπουδῶν», τ. 15’ (1996) σσ-167-236), Ἀθῆναι 1996. Πρέπει νά ὑπογραμμισθεῖ ὅτι ὁ καθηγητής τῆς Βυζ. Ἀρχαιολογίας Δρανδάκης, ἔχει καταγράψει πλῆθος ἱερῶν ναῶν καί εἰκόνων καί ἡ διατριβή του ἐπί ὑφηγεσία, ὅπως ἦταν τότε ἡ πανεπιστημιακή διαδικασία ἀνέλιξης σέ ἑπόμενη βαθμίδα, εἶχε ὡς θέμα: «Βυζαντιναί τοιχογραφίαι τῆς Μέσα Μάνης» (1965). Ἡ σπουδαιότερη μάλιστα ἀνασκαφή του ἦταν τῆς περιοχῆς τοῦ ἀκρωτηρίου Τηγάνι τῆς Μάνης κατά τήν περίοδο 1977 ἕως 1984, ὅτε εὗρε καί τίς παλαιοχριστιανικές βασιλικές καί ἔτσι ἀποδεικνύεται ὅτι ὁ χριστιανισμός εἰσῆλθε στήν Μάνη περί τούς 6ο-7ο αἰῶνες. Ἐκοιμήθη τό 2004 στήν Ἀθήνα.
Ὅλοι αὐτοί οἱ ναοί τούς ὁποίους ἀναφέραμε ὀφείλουμε νά τούς διαφυλάξουμε μέ κάθε τρόπο, ἀλλά καί νά ἀποτελοῦν προσκύνημα γιά ὅλους μας.