Λόγος τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μάνης κ. Χρυσοστόμου Γ´
ρηθεὶς κατὰ τὰς Δ' Χαιρετισμοὺς (5-4-2019) εἰς τὸν Ἅγιο Δημήτριο τοῦ Μυστρᾶ
Εὑρισκόμεθα μὲ τὴν τιμητικὴ πρόσκληση καὶ εὐλογία τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μονεμβασίας καὶ Σπάρτης κ. Εὐσταθίου στὸν Μυστρᾶ, τὴν πρωτεύουσα τοῦ Βυζαντινοῦ Δεσποτάτου» κατὰ τὸν 14ο καὶ 15ο αἰώνα, μόλις μερικὰ χιλιόμετρα ἀνατολικὰ τῆς ἱστορικῆς πόλεως Σπάρτης.
Καὶ μπορεῖ ὁ Μυστρᾶς νὰ ὀνομάζεται «νεκρὴ πολιτεία» ἐπειδὴ δὲν κατοικεῖται. Ὅμως εἶναι ζῶσα πολιτεία τῶν θαυμασίων τοῦ Θεοῦ.
Συνδέεται βεβαίως μὲ τὴν κατάλυση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας ἀπὸ τὴν Δ´ Σταυροφορία (1204) ὁπότε ἔκτοτε κατέστη σπουδαιότατο πνευματικὸ κέντρο τῆς ὕστερης βυζαντινῆς περιόδου. Πολλοὶ διοικητές, Καντακουζηνοὶ καὶ Παλαιολόγοι διοίκησαν καὶ ἕδρασαν στὸ Δεσποτάτο. Πολλοὶ ἐπίσης λόγιοι, καλλιτέχνες, πνευμτικοὶ ἄνδρες ἄφησαν τὰ ἴχνη τους.
Τὸ σημαντικότερο ὅμως θησαύρισμα στὸν Μυστρᾶ, μνημεῖο παγκόσμιου πολιτισμοῦ εἶναι οἱ ἱεροὶ ναοί του. Ἡ Περίβλεπτος, ἡ Παντάνασσα, ἡ Ἁγία Σοφία, οἱ ἅγιοι Θεόδωροι καὶ ἡ Ὁδηγήτρια, θαυμάσιοι ναοί, ἡ Εὐαγγελίστρια καὶ ἡ Μητρόπολη ὁ Ἄγιος Δημήτριος. Εἶναι ὁ ἅγιος Δημήτριος ὁ ἱερὸς ναὸς ὅπου εὑρισκόμεθα ἀπόψε, αὐτὴ τὴν πανίερη νύκτα καὶ τελοῦμε τὴν Ἀκολουθία τῶν Χαιρετισμῶν καὶ συγκεκριμένα τὴν Δ´ στάση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Ἕνας ὑπέροχος βυζαντινὸς ναὸς ὅπου ἐδῶ μάλιστα στέφθηκε αὐτοκράτορας ὁ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος. Ἰδοὺ βλέπουμε καὶ ἀναπολοῦμε στὸ κέντρο τοῦ ἱεροῦ ναοῦ τὴν μαρμάρινη πλάκα μὲ τὸν δικέφαλο ἀετό.
Ἐδῶ, λοιπόν, ἀποτυπώνεται, ἡ ἱστορία, ἡ ἱστορία τῶν βυζαντινῶν χρόνων, ἡ δική μας ἱστορία γιατὶ καὶ τὸ Βυζάντιο εἶναι τοῦ Γένους μας ἱστορία.
Λησμονοῦμε, ἐνίοτε, τὸ Βυζάντιο, τοὺς σπουδαίους αὐτοὺς αἰῶνες καὶ κάμνουμε τὸ λάθος ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα νὰ ἀνατρέχουμε στὴν νεοτέρα. Ὅμως, τὸ Βυζάντιο ἔχει ἕνα πλοῦτο ἡρωϊσμοῦ, φιλανθρωπίας, γραμμάτων, τέχνης, μεγάλων μορφῶν, ἕνα κόσμο τοῦ πνεύματος. Καὶ ὀφείλουμε ἐμεῖς οἱ νεοέλληνες νὰ μὴν ἀποκόπτουμε τὶς ρίζες μας ἀλλὰ νὰ μελετοῦμε αὐτὸν τὸν βυζαντινὸ κόσμο. Ἂν οἱ βυζαντινολογικὲς σπουδὲς καὶ ἔρευνες εἶναι ἐξαιρετικὲς καὶ σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀνεπτυγμένες στὸ ἐξωτερικὸ σὲ πανεπιστημιακὰ κέντρα, Εὐρώπη καὶ Ἀμερική, πόσο μᾶλλον ἐμεῖς οἱ φυσικοὶ κληρονόμοι, πρέπει νὰ ἐντρυφοῦμε στὸν θησαυρὸ τοῦ Βυζαντίου.
Ὡστόσο ἀπόψε, ἐπειδὴ ψάλαμε μὲ τόση ἱερὴ κατάνυξη καὶ εὐλάβεια τοὺς Χαιρετισμοὺς στὴν Παναγία μας, ἀξίζει νὰ σταθοῦμε στὸ θέμα Βυζάντιο καὶ Παναγία. Τί ἄραγε ἔχει νὰ μᾶς πεῖ ἡ Κυρία Θεοτόκος, ἡ Κεχαριτωμένη, ἡ «δεξαμένη τὸ Χαῖρε», ἡ Παναγία μας;
***
Εἶναι γεγονὸς ὅτι ἡ Παναγία, συνδέθηκε στενὰ μὲ τὸ Βυζάντιο.
Ἤδη μὲ τὴν Γ´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο ἡ ὁποία συνεκλήθη στὴν Ἔφεσο «ὁμολογοῦμεν τὴν ἁγίαν Παρθένον Θεοτόκον διὰ τὸ τὸν Θεὸν Λόγον σαρκωθῆναι καὶ ἐνανθρωπῆσαι καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς συλλήψεως ἑνῶσαι ἑαυτῷ τὸν ἐξ αὐτῆς ληφθέντα ναόν». Ὁμοῦ μετὰ τοῦ ὅρου «Θεοτόκος» ἀποδίδομεν στὴν Μητέρα τοῦ Κυρίου καὶ τὸ ἀειπάρθενον.
Ἔπειτα ἐπὶ αὐτοκράτορος Λέοντος Α´ (5ος αἰ.) ἔχουμε τὴν μεταφορὰ τῆς τιμίας Ἑσθῆτος (τὸ Μαφόριο) τῆς Παναγίας καὶ ἐναπόθεσή της στὸ ναὸ ἐν Βλαχέρναις, ἐνῶ ἀργότερα τὸν 8ο αἰῶνα ἔχουμε τὴν ἐναπόθεση τῆς Τιμίας Ζώνης τῆς Παναγίας στὸν ναὸ ἐν τοῖς Χαλκοπρατείοις.
Στὰ βυζαντινὰ χρόνια καθιερώθησαν οἱ Θεομητορικὲς ἑορτές, τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου καὶ οἱ ἄλλες, ὁ δὲ ἱερὸς ὑμνογράφος, Ρωμανὸς ὁ Μελωδὸς συνθέτει ἤδη τὸν 6ο αἰ. Κοντάκια καὶ ὕμνους πρὸς τὴν Θεοτόκο.
Τὸν 7ο αἰ. τὸ Βυζάντιο μᾶς δίνει τὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο, τὴν μεγάλη θὰ λέγαμε αὐτὴ ἱκεσία καὶ προσευχὴ τῆς Ἐκκλησίας πρὸς τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Ἡ «Ὑπέρμαχος Στρατηγὸς» νίκησε τοὺς ἐχθρούς, ἔσωσε τὴν Πόλη καὶ ὁ Ἀκάθιστος Ὑμνος μὲ τὶς σπάνιες λέξεις, τὶς ὡραῖες ἐκφράσεις, τὶς εἰκόνες, τὶς ὁμοιοκαταλήξεις, τὶς παρηχήσεις, τὰ ὀνόματα καὶ ὅπως ἐψάλη «ὀρθοστάδην» τότε στὴν Παναγία Βλαχερνῶν, ἔτσι ἀπὸ τότε ἀναβιβάζει στὰ ὑπερκόσμια τοὺς πιστούς καὶ τὸ Κοντάκον «Τῇ Ὑπερμάχῳ Στρατηγῷ τὰ νικητήρια» καθίσταται ὁ ὑπέροχος ὕμνος τῆς δοξολογίας καὶ εὐχαριστίας πρὸς τὴν Θεοτόκο.
Ἡ εὐλάβεια καὶ ἡ τιμὴ πρὸς τὴν Παναγία στὰ βυζαντινὰ χρόνια φανερώνεται ἀπὸ τοὺς πάρα πολλοὺς ναοὺς καὶ τὶς ἱερὲς μονὲς ἀφιερωμένες στὴν Παναγία ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἀποτύπωσή της στὰ μολυβδόδουλλα τῶν αὐτοκρατόρων, στὶς πατριαρχικὲς σφραγίδες, στὰ δακτυλίδια, στὰ νομίσματα. Εἶναι ἀκόμη χαρακτηριστικὸ ὅτι σὲ εἰκονογραφημένα χειρόγραφα πλεῖστοι πατερικοὶ λόγοι ἀναφέρονται στὴν Θεοτόκο, τὴν Δέσποινα τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία διηκόνησε τὸ μέγα τῆς σωτηρίας μας Μυστήριον.
Πῶς ὅμως νὰ μὴν ἀναφερθοῦμε καὶ στὴ Βυζαντινὴ τέχνη. Τὰ ἱερὰ αἰσθήματα, ἡ θεολογικὴ σκέψη, ἡ εὐλάβεια, ἡ προσευχὴ, ἡ πίστις ὁδήγησαν ὑπερόχους ἁγιογράφους-καλλιτέχνες νὰ ἀποδώσουν τὸ πανάγιο πρόσωπο τῆς Παναγίας σὲ εἰκονίσματα καὶ ψηφιδωτά. Πολλὲς οἱ εἰκόνες τῆς Παναγίας στὰ βυζαντινὰ χρόνια. Κορυφαῖες ὅμως ἡ Παναγία ἡ Ὁδηγήτρια, ἡ Παναγία «ἡ Χώρα τοῦ Ἀχωρήτου», ἡ Παμμακάριστος καὶ ἡ Δέησις στὸ Ναὸ τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας στὴν Βασιλεύουσα ἀλλὰ καὶ ἡ Παναγία στὸν Ἐσωνάρθηκα ἐν μέσῳ αὐτοκρατόρων Κωνσταντίνου Ἰουστινιανοῦ καὶ στὸ νότιο ὑπερῶο ἐν μέσῳ Ἰωάννου Κομνηνοῦ καὶ Εἰρήνης τὰ καταπληκτικὰ αὐτὰ ψηφιδωτὰ μὲ κορυφαῖο ψηφιδωτὸ τὴν Παναγία τῆς ἁψίδας, ἡ ἔνθρονος Θεοτόκος, «ὁ ἔμψυχος θρόνος τοῦ Παντοκράτορος» τὸ ἀρχαιότερο ψηφιδωτό.
Ὡστόσο, ἡ Παναγία Μητέρα μας δάκρυσε μὲ τὴν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἅλωσι, τὴν ἀείποτε Βασιλίδι τῶν πόλεων. Ἐθλίβη καὶ δάκρυσε.
Ἀλλ᾿ ἂς σκεφθοῦμε, δὲν δακρύζει καὶ δὲν θλίβεται ἡ Παναγία μας καὶ σήμερα ὅταν ἐμεῖς τὰ παιδιά της ἁμαρτάνουμε; Δὲν δακρύζει ὅταν ἀπομακρυνόμεθα ἀπὸ τὸν Υἱόν της, τὸν Χριστὸ καὶ ὅταν κάμνουμε ἀνυπακοὴ στὶς θεῖες ἐντολές Του. Ἐκείνη τί εἶπε στὸν ἀρχάγγελο Γαβριὴλ ὅταν τὴν ἐπεσκέφθη στὴ Ναζαρέτ; «Ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου, γένοιτό μοι κατὰ τὸ ρῆμα σου». Πίστη, ταπεινοφροσύνη καὶ ὑπακοὴ στὸ θεῖο θέλημα. Αὐτὲς τὶς τρεῖς μεγάλες ἀρετὲς ἐκφράζουν τὰ λόγια αὐτὰ τῆς Παναγίας.
Ἀπόψε, λοιπὸν ὅλοι ἐμεῖς οἱ προσκυνητὲς στὰ ἱερὰ αὐτὰ χώματα, ποὺ καταφθάσαμε ἀπ᾿ ὅλη τὴν Ἑλλάδα ἐδῶ στὸν βυζαντινὸ Μυστρᾶ, στὴ Μητρόπολη τοῦ Μυστρᾶ διαισθάνομαι «κλίνουμε γόνυ καρδίας» ἐν ὑπακοῇ ἐνώπιον τῆς Παναγίας μας. Ναί, ἂς γονατίσουμε μὲ εὐλάβεια καὶ ἱερὸ δέος.
Ἐκείνη, εἶναι δακρυσμένη γιὰ μᾶς, ἀλλὰ καὶ Δεομένη στὸν Υἱόν της Ἰησοῦν Χριστόν.