Τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Μάνης κ. Χρυσοστόμου Γ'
Στήν Ἐκκλησία μας καί δή στούς Ἱερούς Ναούς μας χρησιμοποιοῦμε γιά τήν λατρεία μας πρός τόν Θεόν καί τήν ὀρθήν τέλεσιν τῶν ἱερῶν Μυστηρίων καί ὅλων τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν βιβλία (φυλλάδες), οὕτως ὥστε ἐπαξίως καί διά τῶν γραμμάτων, τῶν ὕμνων καί εὐχῶν νά δοξολογεῖται τό ἅγιον Ὄνομα τοῦ Θεοῦ. Ὅλα τά κείμενα τῶν λειτουργικῶν αὐτῶν βιβλίων εἶναι γραμμένα ἀπό τήν θεόπνευστη γραφίδα ἱερῶν μορφῶν τῆς Ἐκκλησίας μας, ἁγίων καί σοφῶν Πατέρων καί ἀποπνέουν πνευματικήν εὐωδία, ἀσύγκριτον θεολογικόν κάλλος, ἄφθαρτον ποιητικόν ταλέντο καί ὡς τέτοια ἀριστουργήματα οὐδόλως δύνανται νά μεταφραστοῦν ἤ ἀποδοθοῦν εἰς ἄλλη γλωσσική διατύπωση. Σκοπός τῶν κειμένων αὐτῶν εἶναι ἡ πνευματική ἀνύψωση τῶν πιστῶν εἰς μίαν «λατρείαν λογικήν καί εὐάρεστον τῷ Κυρίῳ» (Ρωμ. 12,1). Τά λειτουργικά βιβλία εἶναι τά ἑξῆς:
ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ: Εἶναι τό βασικότερο λειτουργικόν βιβλίον, τό «αἰώνιον βιβλίον», τό Θεῖο καί Ἱερό Εὐαγγέλιο. Τοῦτο πάντοτε εὑρίσκεται στό κέντρον τῆς Ἁγίας Τραπέζης καί μάλιστα τυγχάνει σπουδαίας καλλιτεχνικῆς ἐντυπώσεως καί ἔσωθεν (τά γράμματα) καί ἔξωθεν. Καί πρέπει τό Ἱερόν Εὐαγγέλιον νά εἶναι ἐκ τῶν πάνυ ἀρίστων ἐκδόσεων, λαμπρόν καί ἐπίσημον. Τό Εὐαγγέλιον περιέχει ὅλες τίς περικοπές οἱ ὁποῖες ἀναγιγνώσκονται καθ' ὅλην τήν διάρκειαν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους. Ἄρχεται ἀπό τό Εὐαγγέλιον τοῦ Ἰωάννου στή συνέχεια τοῦ Ματθαίου, μετά τοῦ Λουκᾶ καί τέλος τοῦ Μάρκου, πάντων τῶν ἁγίων Εὐαγγελιστῶν τούτων. Βεβαίως περιέχει καί τά Εὐαγγέλια τῆς Μεγ. Τεσσαρακοστῆς, τῆς Μεγ. Ἑβδομάδος, τά ἕνδεκα Ἑωθινά Εὐαγγέλια, τά Εὐαγγέλια τοῦ Μηνολογίου ὡς καί Εὐαγγελικές περικοπές εἰς διαφόρους περιστάσεις.
Πάντοτε δέ ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος ἀπαγγέλλει τήν Εὐαγγελική περικοπή, ὀφείλει νά ἀσπάζεται τό Ἱερόν Εὐαγγέλιον μετά πάσης εὐλαβείας.
ΙΕΡΑΤΙΚΟΝ: Τό Ἱερατικόν εἶναι τό σπουδαιότερο βιβλίο τοῦ ἱερέως. Περιέχει πάντα «τά τῷ ἱερεῖ ἀνήκονται», ἤτοι κυρίως τίς Ἀκολουθίες τοῦ Ἑσπερινοῦ, τοῦ Ὄρθρου, τήν Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως δηλ. τῆς Προσκομιδῆς, τίς δύο Θ. Λειτουργίες Ἰω. Χρυσοστόμου καί Μ. Βασιλείου, τήν Θ. Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων Δώρων ὡς ἐπίσης τά Εἰσοδικά Δεσποτικῶν ἑορτῶν, τά Ἀναστάσιμα Ἀπολυτίκια καί τά Κοντάκια τά ψαλλόμενα στή Θ. Λειτουργία κατά τήν διάρκεια τοῦ ἔτους. Βεβαίως περιέχει καί τήν Ἀκολουθία τοῦ Μεσονυκτικοῦ, τῶν Ὡρῶν, τήν τάξι τῆς ἀγρυπνίας, ἄλλες ἱερές Ἀκολουθίες, Δοξολογίες, Εὐχές ὡς καί σύντομον ἑορτολόγιον. Τό Ἱερατικόν εἶναι, τῷ ὄντι, τό βιβλίον τοῦ ἱερέως καί εὑρίσκεται πάντοτε ἐπί τῆς Ἁγίας Τραπέζης.
Κοντά στό Ἱερατικόν ἀξίζει νά ἀναφέρουμε καί τό Ἱεροδιακονικόν, τό βιβλίον ἀποκλειστικά πρός χρῆσιν καί βοήθειαν τῶν διακόνων τῆς Ἐκκλησίας μας.
ΑΡΧΙΕΡΑΤΙΚΟΝ: Εἶναι τό λειτουργικό ἐκεῖνο βιβλίο, τό ὁποῖο χρησιμοποιεῖται ἀπό τούς Ἀρχιερεῖς καί περιλαμβάνει τίς Θ. Λειτουργίες τοῦ Ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, τοῦ Μεγ. Βασιλείου, τῶν Προηγιασμένων Δώρων, τά Ἱερά Μυστήρια τῆς Ἱερωσύνης (χειροτονίες), τοῦ Γάμου καί πλεῖστες ἄλλες Ἀκολουθίες καί Περιστατικές Εὐχές. Τά σημαντικά κείμενα τοῦ Ἀρχιερατικοῦ εἶναι οἱ Χειροτονίες, οἱ Χειροθεσίες, οἱ Νεκρώσιμοι καί Ἐπιμνημόσυνοι Ἀκολουθίες ὅπου ἀναγιγνώσκονται καί οἱ εὐχές μόνον ἀπό τόν Ἀρχιερέα, οἱ διάφορες Ἀκολουθίες ἐπί θεμελιώσει καί ἐπί θυρανοιξίοις ναοῦ ὡς καί ἐπί καθιερώσει ἀντιμηνσίων.
ΤΟ ΜΕΓΑ ΕΥΧΟΛΟΓΙΟΝ: Πολύ σπουδαῖο λειτουργικό βιβλίο. Εἶναι τό βιβλίο ἐκεῖνο τό ὁποῖο περιέχει ὅλες τίς Ἀκολουθίες τῶν ἱερῶν Μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας, ὡς ἐπίσης καί τίς λοιπές Ἀκολουθίες ὡς καί ὅλες τίς Εὐχές γιά τίς ποικίλλες περιστάσεις τοῦ βίου τῶν ἀνθρώπων. Περιέχει ἀκόμη τίς Τάξεις γιά τίς χειροτονίες καί χειροθεσίες, τήν Ἀκολουθία τῶν Ἐγκαινίων Ναοῦ, Ἁγιασμοῦ, τῆς Γονυκλισίας, Κανόνες Παρακλητικούς, Νεκρώσιμες Ἀκολουθίες κἄ. Ἰδιαίτερη ἐντύπωση κάμνει τό γεγονός ὅτι ἡ ποιμαίνουσα Ἐκκλησία μέ τίς Εὐχὲς πού ἔχει συμπεριλάβει στό Εὐχολόγιο ἀγκαλιάζει μέ ἀγάπη Χριστοῦ ὅλον τόν ἄνθρωπον καί τήν ἄλογον ἀκόμη κτίσιν διά τήν ὑγεία, τό ἔλεος, τήν σωτηρία καί τήν λύτρωσι ἀπό παντός κακοῦ.
Βεβαίως ὑπάρχει καί τό Μικρόν Εὐχολόγιον ἤ Ἁγιασματάριον μέ λιγότερες εὐχὲς, κυρίως τίς πλέον συνήθεις, ὡς καί ἄλλα ἐξαιρετικά Εὐχολόγια ὅπως τό Ἐγκόλπιον Εὐχολόγιον τοῦ ἀειμνήστου Τιμοθέου (τοῦ Ματθαιάκη) Μητροπολίτου Ν. Ἰωνίας, τά Εὐχολόγια (τρία) τῆς Ἱ. Μονῆς Σίμωνος Πέτρας κἄ.
Η ΑΓΙΑ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΣ: Πρόκειται γιά τό ἰδιαίτερο λειτουργικό βιβλίο, τό ὁποῖο περιέχει πάσας τάς Ἱεράς Ἀκολουθίας ἀπό τῆς Κυριακῆς τῶν Βαΐων μέχρι τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα. Βέβαια ὅλες οἱ Ἀκολουθίες αὐτές βρίσκονται στά βιβλία Τριώδιον καί Πεντηκοστάριον, ἀλλ' ἐπειδή ὑπάρχουν στίς ἐνορίες καί νεότερες συνήθειες, ὅπως π.χ. ἡ ἔξοδος τοῦ Νυμφίου, ἡ περιφορά τοῦ Ἐπιταφίου, ἡ τελετή τῆς Ἀναστάσεως μή προβλεπόμενες συνήθειες ὑπό τῆς ἀρχαίας τάξεως γι' αὐτό καί τό βιβλίο αὐτό διευκολύνει τά μέγιστα τόσον τόν ἱερέα ὅσον καί τόν ψάλτη. Σπουδαία ἐργασία – ἐπιμέλεια τοῦ ὅλου κειμένου τοῦ βιβλίου αὐτοῦ ἔχει κάμνει ὁ πρωτοπρ. Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης καί ἡ ἔκδοση εἶναι τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, λειτουργικόν βιβλίον τό ὁποῖον συνιστῶμεν. Καί μία τελευταία παρατήρηση: Εἴθισται τό βιβλίον τοῦτο ὅπως καί ὅλες οἱ ἄλλες ἐκδόσεις νά περιέχουν στόν Ἑσπερινό τῆς Ἀγάπης τήν περικοπή τοῦ Εὐαγγελίου ὅπου λέγεται καί σέ διάφορες ἄλλες γλῶσσες καί παραπλεύρως νά τίθενται μέ ἑλληνικούς χαρακτῆρες ἡ ξένη γλῶσσα. Ὡστόσο καλόν εἶναι νά ἀποφεύγεται ἡ ἐκφώνηση ἀπό αὐτούς τούς ἑλληνικούς χαρακτῆρες καθ' ὅτι ὁ μή γνώστης τῆς ξένης γλώσσας οὐδόλως δύναται ν΄ ἀποδώσει ὀρθῶς τήν ἐκφοράν τῆς ξένης γλώσσας. Σήμερον μάλιστα ὅπου οἱ περισσότεροι ἐκκλησιαζόμενοι γνωρίζουν ξένες γλῶσσες ἀποβαίνει ἀνάρμοστη ἡ ἐκφώνηση τῆς εὐαγγελικῆς περικοπῆς κατ' αὐτόν τόν τρόπον.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ: Περιέχει ὅλες τίς περικοπές ἤτοι ἀπό τίς Πράξεις καί τίς Ἐπιστολές τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων οἱ ὁποῖες ἀναγιγνώσκονται καθ' ὅλον τό ἔτος στήν ἐκκλησία. Ἐκτός ἀπό τίς περικοπές αὐτές στό βιβλίο αὐτό ὑπάρχουν καί τά προκείμενα τοῦ κάθε Ἀποστόλου ὡς καί τά Ἀλληλουϊάρια τοῦ Εὐαγγελίου. Πρῶτα εἶναι οἱ περικοπές ἀπό τίς Πράξεις καί ἀκολουθοῦν τῶν Ἀποστόλων. Στό τέλος ἔχει καί τίς περικοπές Ἀποστόλων τῶν ἑορτῶν τοῦ Μηνολογίου ὡς καί εἰς διαφόρους τελετάς καί Ἀκολουθίας.
ΨΑΛΤΗΡΙΟΝ: Πρόκειται γιά τό σπουδαιότατον λειτουργικόν βιβλίον τῆς Ἐκκλησίας μας τό ὁποῖο πρέπει ἀπαραιτήτως νά ὑπάρχει σέ κάθε Ναό. Ὁλόκληρη ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία ἔζησε ἀπό τό Ψαλτήριον ἀλλά καί ἀκόμη σ' αὐτά τά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας τό βιβλίο αὐτό ἦταν ἡ παιδεία τοῦ Γένους τῶν ἑλληνοπαίδων. Τό Ψαλτήριον περιέχει τούς Ψαλμούς τοῦ Δαυίδ τοῦ προφητάνακτος (προφήτου καί βασιλέως). Περιέχει ἀκόμη καί τίς Ἐννέα Ὠδές. Οἱ ἀριθμοί τῶν Ψαλμῶν ἐμφανίζονται καί μέ τό ἑλληνικό σύστημα ἀριθμήσεως (δηλ. τά γράμματα τῆς ἀλφαβήτου) καί τά ἀραβικά ψηφία (οἱ ἀριθμοί).
ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ: Κατ' ἀρχήν Ἀναγνώστης ὀνομάζεται ἐκεῖνος ὁ πιστός ὁ ὁποῖος ἔχει χειροθετηθεῖ ἀπό τόν Ἐπίσκοπο καί ἔχει τήν δυνατότητα στό Ἀναλόγιο ν' ἀναγιγνώσκει τούς Ψαλμούς, τόν Ἀπόστολο καί ἄλλα κείμενα τά ἀναγνωστέα τῶν Ἱ. Ἀκολουθιῶν. Ἐγκόλπιο Ἀναγνώστου εἶναι τό βιβλίο ἐκεῖνο τό βοηθητικόν, τό ὁποῖο περιέχει τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, τοῦ Ὄρθρου καί κυρίως ὅ,τι λέγει ὁ Ψάλτης κατά τήν διάρκεια τῆς Θ. Λειτουργίας. Γ' αὐτό εἶναι πολύ χρήσιμο. Ἔχει ἀκόμη τά Εἰσοδικά, τά Κοινωνικά, τά Μεγαλυνάρια καί τίς Καταβασίες.
ΩΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟ ΜΕΓΑ: Στίς πρῶτες σελίδες εἶναι ἡ προοιμιακή προσευχή, δηλ. ἡ προσευχή «ἀπό τοῦ ὕπνου ἐξεγερθέντες καί ἐξαναστάντες τῆς κλίνης». Περιέχει καί δύο ὡραῖες εὐχές. Ἔπειτα ἔχει τήν Ἀκολουθία τοῦ καθ' ἡμέραν Μεσονυκτίου. Ἐδῶ συναντᾶ μέ τήν σπουδαιοτάτη Εὐχή: «Ὁ ἐν παντί καιρῷ καί πάσῃ ὥρᾳ, ἐν οὐρανῷ καί ἐπί γῆς προσκυνούμενοι...». Περιέχει ἀκόμη εὐχές τοῦ ἁγίου Ἐφραίμ τοῦ Σύρου (4ος αἰ.), τοῦ ἁγίου Μαρδαρίου (3ος αἰ.), εἷς τῶν πέντε μαρτύρων, (στά Σεβάστεια τῆς Ἀσίας), δύο εὐχές τοῦ Μεγ. Βασιλείου (4ος αἰ.) καί μία τοῦ ἁγ. Ἰωαννικίου (9ος αἰ.). Ἀκολουθοῦν τά Μεσονυκτικά Σαββάτου, μέ τήν εὐχή τοῦ ἁγ. Εὐστρατίου (3ος αἰ.) καί Κυριακῆς. Ἔπειτα τό «Ὡρολόγιον» ἔχει τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου (Ψαλμοί, Εὐλογητάρια, τίς Ἐννέα Ὠδές, τά Ἐξαποστειλάρια, τούς Αἴνους, τήν Δοξολογία). Στίς ἑπόμενες σελίδες περιέχονται οἱ Ὧρες (α’, γ’, στ’, θ’) καί ἐνδιαμέσως οἱ εὐχές τοῦ Μεγ. Βασιλείου, τά Τυπικά μέ τούς Μακαρισμούς, ἡ Ἀκολουθία τῆς τραπέζης, τό «ὕψωμα τῆς Παναγίας». Στή συνέχεια τό Λειτουργικό αὐτό βιβλίο ἔχει τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, τό Ἀπόδειπνον τό Μέγα, τό Ἀπόδειπνον τό Μικρόν καί τήν εὐχή εἰς τόν φύλακα τῆς τοῦ ἀνθρώπου ζωῆς, τόν ἅγιον ἄγγελο.
Ἀκολουθοῦν, τά τροπάρια, ἤτοι α). Ἀπολυτίκια καί Κοντάκια τῶν ἀκινήτων ἑορτῶν καί τῶν καθ' ἑκάστην ἡμέραν Ἁγίων τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ. β). Τά Ἀπολυτίκια καί Κοντάκια τοῦ Τριωδίου καί τοῦ Πεντηκοσταρίου. γ). Τά ἐν ταῖς Κυριακαῖς ψαλλόμενα Ἀναστάσιμα Ἀπολυτίκια, τά Θεοτοκία καί Ὑπακοές τῆς Ὀκτωήχου. δ). Τά Ἀπολυτίκια τά ψαλλόμενα ἐν ταῖς λοιπαῖς ἡμέραις τῆς Ἑβδομάδος καί ε). Τά ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ ψαλλόμενα Θεοτοκία μετά τά Ἀπολυτίκια τῶν μή ἑορταζομένων ἁγίων.
Στή συνέχεια περιέχει τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου εἰς τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, τούς δύο Παρακλητικούς Κανόνες εἰς τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, τήν Ἀκολουθία τῆς θείας Μεταλήψεως ὁλόκληρον ἤτοι πρό καί μετά δηλ. τήν εὐχαριστία, τούς Ἱκετηρίους Κανόνες εἰς τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, εἰς τόν Ἄγγελον, εἰς τάς ἐπουρανίους Δυνάμεις καί πάντας τούς ἁγίους καί τούς εἰκοσιτέσσερεις οἴκους εἰς τήν νοητήν Κλίμακα, τόν Τίμιον Σταυρόν.
Τέλος περιέχει: Τό Εὐαγγέλιον τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα, τό Σύμβολον τῆς πίστεως, Σύνοψη ἱερῶν Κανόνων (περίπου 24) ὡς καί τό σπουδαῖο παράγγελμα τοῦ Μεγ. Βασιλείου γιά τόν ἱερέα τό «Πανάγιον» δηλ. πίνακα καί ἀλφαβητική σειρά ὅλων τῶν ἁγίων μέ τήν ἡμερομηνία τῆς μνήμης του ὡς καί Πασχάλια.
ΜΗΝΑΙΟΝ: Πρόκειται γιά δώδεκα βιβλία (ἕνα γιά κάθε μῆνα τοῦ ἔτους) τά ὁποῖα περιέχουν ὅλην τήν ἀνήκουσα στόν κάθε μῆνα Ἱερά Ἀκολουθία. Κυρίως ἔχει τήν Ἀκολουθία τοῦ Μικροῦ ἤ Μεγάλου Ἑσπερινοῦ καί τοῦ Ὄρθρου. Εἰς τόν Ἑσπερινόν περιλαμβάνονται (ἐάν ὑπάρχουν) καί τά ἀνάλογα Ἀναγνώσματα (Προφητεῖες κυρίως) ὡς ἐπίσης καί τό Συναξάριον, ὅπου ὑπάρχει καί μία συνοπτική διήγηση τοῦ βίου τῶν ἁγίων. Ἀκόμη στό Μηναῖο εὑρίσκονται καί τά Ἀντίφωνα εἰς τήν Θ. Λειτουργίαν μεγάλων ἑορτῶν.
ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ: Ὀνομάζεται καί «Ὀκτώηχος ἡ Μεγάλη». Ἀποτελεῖ τόν ἑβδομαδιαῖο κύκλο τῆς ὑμνολογίας τῆς Ἐκκλησίας. Δηλ. περιλαμβάνει τήν ἀσματογραφία τῆς Κυριακῆς καί τῶν λοιπῶν ἕξι ἡμερῶν τῆς ἑβδομάδος σέ ὀκτώ περιόδους σύμφωνα μέ τούς ὀκτώ ἤχους τῆς Βυζαντινῆς Ὑμνογραφίας καί Μουσικῆς. Πρόκειται γιά περισπούδαστον λειτουργικόν βιβλίον διά τάς νυχθημέρους Ἱεράς Ἀκολουθίας ὅλου τοῦ ἔτους, πλήν τῆς περιόδου τοῦ Πεντηκοσταρίου. Ἡ διττή ὀνομασία δηλ. Παρακλητική, Ὀκτώηχος ἡ Μεγάλη, μαρτυρεῖ μία ἐξελικτική πορεία τῆς ὅλης συνθέσεως. Βάση εἶναι ἡ Ὀκτώηχος καί βασικός συντελεστής τῆς Ὀκτωήχου εἶναι ὁ ἅγιος θεοφόρος ὁ δογματικός πατήρ τῆς Ἐκκλησίας, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός (8ος αἰ.). Μέ τήν συνδρομή καί ἄλλων θεοπνεύστων ὑμνογράφων ἁγίων πατέρων, ὅπως τοῦ σπουδαίου Ἰωσήφ τοῦ ὑμνογράφου (9ος αἰ.) ἔγινε ἡ ὅλη σύνθεση τοῦ βιβλίου τῆς Παρακλητικῆς καί ἔλαβε καί τήν ὀνομασία «Ὀκτώηχος ἡ Μεγάλη».
Τό περιεχόμενον τῆς Παρακλητικῆς τυγχάνει πλουσιότατον μέ πλῆθος τροπαρίων, ὕμνων, κανόνων, στιχηρῶν κἄ. Εἶναι πολύ χαρακτηριστικό ὅτι τά δύσκολα χρόνια τῆς τουρκοκρατίας τά ἑλληνόπουλα μάθαιναν τά ἑλληνικά γράμματα ἀπό τό «Ὀκτωήχι» ὅπως τό ἔλεγαν, δηλ. τήν Ὀκτώηχο, κυρίως ἀπό τόν «παπαδάσκαλο».
ΤΡΙΩΔΙΟΝ: Περιέχει ὅλη τήν Ἀκολουθία τῆς περιόδου τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς δηλ. ἀπό τῆς Κυριακῆς τοῦ Τελώνου καί Φαρισαίου μέχρι τοῦ ἁγίου καί Μεγάλου Σαββάτου. Ἀκόμη ἔχει τό βιβλίον τούς τριαδικούς ὕμνους καί τά λεγόμενα Φωταγωγικά ψαλλόμενα κατ' ἦχον, Στιχηρά καί Καθίσματα. Πολύ χαρακτηριστικά τό βιβλίον αὐτό ὀνομάζεται «Τριώδιον Κατανυκτικόν». Ὑπάρχει μάλιστα ἕνα εὐλαβές ἔθος πρό τῆς ἐνάρξεως τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς Τελώνου καί Φαρισαίου νά τίθεται στήν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ τοῦ τέμπλου «ἐπί ηὐτρεπισμένου σκίμποδος» τό Τριώδιον, ὅπου μεταβαίνει ό Πρωτοψάλτης βάλλει μετανοίας (τρεῖς) εἰς τόν Χριστόν, ἀσπάζεται τήν ἁγία εἰκόνα καί στή συνέχεια λαμβάνει τό βιβλίον, τό ἀσπάζεται καί πάλιν κάμνει (τρεῖς) μετανοίας μικράς καί ἀπέρχεται στό Ἀναλόγιο. Ἀξίζει αὐτά νά τηροῦνται.
ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΝ: Εἶναι τό λειτουργικό ἐκεῖνο βιβλίο, τό ὁποῖο περιέχει τήν «ἀπό τοῦ Πάσχα μέχρι τῆς τῶν Ἁγίων Πάντων Κυριακῆς ἀνήκουσαν αὐτῷ Ἀκολουθίαν», ἤτοι πρόκειται γιά πενήντα ἑπτά (57) ἡμέρες. Ὀνομάζεται Πεντηκοστάριον ἐκ τῆς Πεντηκοστῆς ἀπό τοῦ Πάσχα ἡμέρας, παραλειπομένων τῶν ἑπτά ἡμερῶν γιά τό «εὐπρόφερτον». Οἱ ὑμνογράφοι τοῦ ὡραιοτάτου ἐξ ἐπόψεως ὕμνων βιβλίου, εἶναι πολλοί ἅγιοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὅπως π.χ. οἱ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, Ἀνδρέας Κρήτης, Γερμανός, Θεοφάνης, Ἀνατόλιος, Ἰωσήφ, Νικηφόρος Κάλλιστος κἄ. Ἀκόμη καί ὁ αὐτοκράτορας Λέων ὁ Σοφός ἔγραψε ὕμνους.
Ἄλλα ἐπίσης βοηθητικά λειτουργικά βιβλία γιά τόν ἱερέα καί τούς ψάλτες εἶναι καί οἱ μικρότερες ἐξ ἐπόψεως περιεχομένου ἐκδόσεις (κείμενα τά ὁποῖα εὑρίσκωνται στά ἀνωτέρω μνημονευθέντα βιβλία), ὅπως π.χ. Ἀκολουθία Βαπτίσεως, Γάμου, Εὐχελαίου, Ἁγιασμοῦ, Ἐπισήμων Δοξολογιῶν κἄ. Τέλος, χρήσιμο βεβαίως βιβλίο καί λίαν ἀπαραίτητο εἶναι τό «Τυπικόν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας», τό ὁποῖο περιέχει ὅλες τίς ὁδηγίες γιά τήν ὅλη τάξη τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν καί μάλιστα μέ σπουδαιότατες λεπτομέρειες καί παραπομπές. Ἐν προκειμένῳ ἀπαραίτητο βιβλίο εἶναι καί τά λεγόμενα ΔΙΠΤΥΧΑ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἑκάστου ἔτους γιά τήν ὑποβοήθηση τῶν λειτουργιῶν τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν ψαλτῶν.